Helsche Boosheit: samenkomen in verschil

Misschien heb je het al langs zien komen: een kunstzinnige viering op Roze Zaterdag in de Pelstergasthuiskerk van MONSTER ARCHIEF en Diaconie in Stad. Inspiratie voor deze viering is het Monsterproces van Faan, vlakbij Niekerk, in 1731. Hoe kan zo’n proces, waarbij vierentwintig sodomieten, dat zijn homoseksuelen, ter dood werden gebracht, nu inspirerend zijn voor een kerkdienst en dat nog wel op Roze Zaterdag?

We gaan in gesprek met de bedenkers en makers van deze dienst: Feije Duim, Jens Huls, Michiel Teeuw en Christiaan Schoonenberg.

Kerk en Roze Zaterdag: hoe raakten die met elkaar verbonden?

“Diaconie in Stad had het verlangen om relaties te leggen en aanwezig te zijn rondom Roze Zaterdag,” vertelt Christiaan, diaconaal opbouwwerker voor de Diaconie. “Via mijn netwerk kwam ik in contact met Michiel. Hij was al bezig met een project rondom het proces van Faan.”
“Dat project,” vult Michiel aan, “is MONSTER ARCHIEF. Het is een archivaal en artistiek project. Als kunstenaar en onderzoeker ben ik bijzonder geïnteresseerd in bedreigde geschiedenissen en de verbeeldingen die die geschiedenissen kunnen bieden voor de toekomst. Het project wil zo veel mogelijk facetten van het proces van Faan vastleggen, presenteren en openbaar maken. Denk hierbij aan archeologische voorwerpen, juridische stukken, verhalen uit de geschiedenis. Komende zomer wordt het archief digitaal toegankelijk op www.monsterarchief.net."

Wat is de plek van Helsche Boosheit in dit project en de relatie met Diaconie in Stad?

Christiaan: “Wij vonden elkaar omdat er ook een theologische bezinning nodig is op dit proces.” Michiel: “En die bezinning kon gevormd worden rondom het boek Helsche Boosheit. Een homofobisch boek van de toenmalig plaatselijke predikant, Byler. Het is een theologische tekst die het proces rechtvaardigde, die homoseksualiteit veroordeelde en een theologisch argument gaf om homoseksualiteit te bestrijden. Zijn boek speelde een belangrijke rol in het proces.”
Christiaan: “Het boek is een voorbeeld van theologie die een rol speelt in het vermoorden van mensen. En het is onderdeel van onze Groningse en christelijke geschiedenis. Dat is misschien pijnlijk om te beseffen, maar wel belangrijk om bij stil te staan.”
Feije: “Dit soort theologie speelt nog steeds een rol, ook in andere godsdiensten.”

Hoe kan zo’n boek dan dienen als inspiratie voor een kerkdienst?

Michiel: “Naast dat ik dus bezig ben met archiveren, vind ik verbeelding ook belangrijk. Beide, dus archiveren en verbeelden, doe ik vanuit het idee van ‘pluriversaliteit’, een begrip dat is geïntroduceerd door Walter Mignolo en Arturo Escobar. Dat betekent dat er ruimte gemaakt wordt voor een veelheid van perspectieven, deskundigheden, ervaringen en opvattingen. We komen samen vanuit verschillende werkelijkheden, die meervoudigheid is verrijkend.”
Christiaan: “Daarom hebben we een leesgroep opgezet waarin queerpersonen met zowel christelijke als niet-christelijke achtergrond en de kunstenaars deelnamen.”

En hoe maak je hierover een kerkdienst?

Christiaan: “Deze leesgroep en de kunstuitingen in de dienst zijn een eerste stap in een langer proces. Het is de bedoeling om ook na Roze Zaterdag met Helsche Boosheit verder te gaan om te onderzoeken hoe we nieuwe theologie en religieuze praktijken kunnen ontwikkelen vanuit deze geschiedenis. Hoe verwerken we onderdrukkende elementen tot bevrijdende liturgische experimenten voor een kerkdienst? Hoe gaan we voorwaarts vanuit deze gewelddadige geschiedenis?”
Feije: “Het is nogal wat, als je het boek leest, het is erg beklemmend, zeker als je het leest vanuit een oogpunt van diversiteit. Wat kan het doen voor ons? Er zit boosheid, angst in. Heel krachtig. Het is een uitdaging om daar kunstzinnig uiting te geven in een kerkdienst.”
Christiaan: “De christelijke traditie gaat om bevrijding, ook de beweging van Jezus draaide om bevrijding. Maar hoe zorg je ervoor dat bevrijding niet alleen een mooi woord blijft? Door op deze manier bezig te zijn, geven we daar concreet gestalte aan.”

En de kunstenaars, wat is hun rol?

Michiel: “De kunstenaars helpen zulke vragen te verbeelden. Er zijn drie kunstenaars geselecteerd die verschillende relaties hebben tot het christendom, iets hebben met spiritualiteit en naar de wereld kijken vanuit een kritische verbeelding.”
Christiaan: “We maken de kerkdienst ook queer. De meerzijdigheid van religieuze traditie, de verscheidenheid in godservaringen krijgt een plek. We kijken ook naar de structuren van een kerkdienst, de verschillende onderdelen daarin. Die bevragen we en geven we anders vorm. Het is het verwachtte patroon doorbreken waar dat nodig is. Daarin zit het bevrijdende aspect.”

Waarom is deze dienst waardevol voor lezers die niet direct tot de queergemeenschap behoren?

Jens: “Helsche Boosheit gaat heel erg over hoe de samenleving eruit zou moeten zien, en is daarin dus erg normatief en normerend. Die normen zijn in de geschiedenis, maar ook vandaag gebruikt als instrumenten om queerfobie te voeden. Voor mensen vandaag de dag is het zinvol om die instrumenten onder ogen te komen en te herkennen.”

Feije: “Dit verhaal gaat de samenleving aan: dat een bevolkingsgroep als infectie wordt bestempeld. Heel de samenleving heeft er belang bij om zich daarin te verdiepen. En zeker ook kerkmensen. De dienst gaat een queer alternatief bieden voor de angst, die bodem was om groepen als bedreiging te zien.

“Daarbij moet ik wel zeggen: Het vraagt om openstelling, om ontvankelijkheid; je komt in aanraking met iets dat voor jou misschien vreemd is. En deze dienst viert dat, door middel van kunst. Dat is helpend voor mensen, niet alleen voor queermensen, maar juist ook voor niet-queer mensen, het helpt hen om zich te verbreden. O, en het is ook echt vernieuwend in de vorm van kerk-zijn. Deze dienst is voorbereid door mensen die niet per se kerkelijk zijn, maar wel geïnteresseerd zijn in de symbolen en taal. Dat brengt ook een stukje vernieuwing met zich mee.”

Tot slot

Alle vier: “We nodigen iedereen van harte uit samen te komen en samen verschil te vieren.”

Henk Binnekamp